Vanderpoorten Arthur

Arthur Vanderpoorten maakt indruk met zijn innemendheid en redenaarstalent. Hij pleit voor een modern liberalisme en gematigdheid. Tijdens de Tweede Wereldoorlog verkiest hij in het niet-bezette deel van Frankrijk te blijven, een keuze die een bijzonder tragisch traject inleidt.  

Arthur Vanderpoorten wordt geboren te Puurs op 17 februari 1884. Hij is pas zes maanden oud, als zijn vader overlijdt. Zijn moeder heeft het niet breed en moet met de opbrengsten van een kruidenierswinkeltje drie kinderen grootbrengen. Als scholier is Arthur een uitblinker. Voor een universitaire studie is hij ongetwijfeld begaafd, maar jammer genoeg ontbreken daartoe de middelen. Hij treedt in dienst van een textielonderneming die hij later zelf zal gaan leiden. Aanvankelijk gaat zijn vrije tijd vooral naar de turnbeweging.

Over zijn ervaringen tijdens de Eerste Wereldoorlog is weinig bekend. Wel kant Vanderpoorten zich tegen het activisme en zou zijn slechte verstandhouding met de Duitse bezetter hem een gevangenisstraf hebben opgeleverd. 

Na de Eerste Wereldoorlog engageert Vanderpoorten zich volop in het economische en politieke leven. Hij richt de Lierse Kamer van Handel en Nijverheid op, wordt raadsheer van het Vlaams Economisch Verbond en militeert voor de Liberale Partij. Hij neemt afstand van de franskiljonse, conservatieve partijleiding en profileert zich als Vlaamsgezinde en sociaal bewogen liberaal. In 1936 wordt Vanderpoorten senator, in 1939 minister.

Vanderpoorten is een geboren spreker. Zijn redenaarstalent zet hij onverdroten in om zijn geestesgenoten te inspireren, zeker in de moeilijke jaren dertig waarin het liberaal-parlementaire stelsel vanuit vele hoeken wordt belaagd. Al leent dat stelsel zich volgens hem wel voor gerichte hervormingen, van een “omver en erover” wil hij niet weten. Zowel het fascisme als het bolsjewisme wekken zijn weerzin op.

Tegelijkertijd beseft hij dat het klassieke liberalisme zijn tijd heeft gehad. Vrijheid mag geen alibi vormen voor uitbuiting en de overheid moet de zwakkeren beschermen. Aldus bepleit Vanderpoorten een gulden middenweg tussen laisser-faire enerzijds en staatscollectivisme anderzijds. De staat moet in zijn ogen zeker werk maken van een gedegen sociale wetgeving, maar hoeft zich met het eigenlijke economische leven zo weinig mogelijk te bemoeien. Een geleide economie of nationalisaties ziet Vanderpoorten dus niet zitten. Hetzelfde geldt voor de klassenstrijd. Hij verwacht meer resultaten van een samenwerking tussen kapitaal en arbeid.

Op 10 mei 1940, de dag van de Duitse invasie in België, is Vanderpoorten sinds enkele maanden minister van Binnenlandse Zaken. Hij maakt deel uit van de regering van nationale unie onder leiding van Hubert Pierlot en is één van ‘de vier van Wijnendale’, de vier ministers die op 25 mei 1940 in het gelijknamige kasteel het laatste, dramatische gesprek hebben met koning Leopold III. Deze wil capituleren en in België blijven, maar volgens de vier moet hij samen met de regering naar Frankrijk uitwijken en van daaruit de strijd voortzetten. De koning blijft bij zijn standpunt, ook wanneer Vanderpoorten hem wijst op de twee miljoen Belgen die naar Frankrijk zijn gevlucht. Hij vreest het ergste, zodra Frankrijk de Belgische capitulatie verneemt.

Wanneer het Belgische leger op 28 mei 1940 capituleert, bevindt Vanderpoorten zich samen met de andere ministers in Frankrijk. Wraakacties tegenover Belgische vluchtelingen hangen zeker in de lucht. Om ze af te zweren, houdt Pierlot een radiorede waarin hij de houding van Leopold III scherp afkeurt. Na afloop leest Vanderpoorten die radiorede in het Nederlands voor.

De Franse capitulatie en wapenstilstand van 22 juni 1940 brengen de regering-Pierlot van haar stuk. De ministers lijken wel ‘redeloos, radeloos en reddeloos’. Immers, ze beschouwen nu ook de strijd voor België als beëindigd, willen onderhandelen met Duitsland en hun ontslag aanbieden aan de koning. Een terugkeer naar België is niet aan de orde. De bevolking staat sterk aan de kant van Leopold III en heeft aanstoot genomen aan de striemende radioredes tegen hem. In de woning van Vanderpoorten te Lier zijn de ruiten ingegooid en hij vreest te worden gestenigd, mocht hij zich daar weer vertonen. Bovendien mogen de ministers volgens het Duitse militaire bevel geen voet meer op vaderlandse bodem zetten.

De enige concrete taak die de regering voor zichzelf ziet weggelegd, is het laten terugkeren van de andere Belgen. Ingevolge een recente operatie kampt Vanderpoorten met gezondheidsproblemen. Toch probeert hij de repatriëring in goede banen te leiden.  Zijn bekommernissen om de vluchtelingen nemen nog toe, wanneer hij er Volksgezondheid bijkrijgt. Dat departement wordt immers ontnomen aan Marcel-Henri Jaspar, de dissidente minister die de wijk naar Groot-Brittannië heeft genomen.

Het Vichyregime blokkeert de fondsen van de regering-Pierlot, waardoor ze niet meer echt aan beleid kan doen. Wil ze toch nog enige activiteit kunnen ontplooien, dan lijkt die enkel haalbaar vanuit een vrij land. Twee ministers (Albert De Vleeschauwer en Camille Gutt) slagen erin Groot-Brittannië te bereiken. Ze dringen erop aan dat hun collega’s eveneens zouden overkomen, maar enkel Pierlot en Spaak zetten die stap.

Vanderpoorten behoort tot de overige acht ministers die in het niet-bezette deel van Frankrijk achterblijven. Dat hij niet samen met zijn vrouw en kinderen naar België kan terugkeren, stemt hem droevig. In november 1940 neemt hij met drie collega’s zijn intrek in Le Grand Gallet, een kasteel in de gemeente Le Pont-de-Claix nabij Grenoble. 

De optie om naar Groot-Brittannië te gaan en de Belgische regering in ballingschap te versterken, spreekt Vanderpoorten niet meteen aan. In hem is de Realpolitiker naar boven gekomen die vooral kijkt naar de machtsverhoudingen van het moment, zonder evenwel de humanitaire noden van zijn Belgische medeburgers uit het oog te verliezen. Tijdens de eerste oorlogsjaren is nog lang niet iedereen ervan overtuigd dat de onvoorwaardelijke overgave van Duitsland het enig mogelijke einddoel is. Vanderpoorten hoopt dat fatsoenlijke Duitsers de nazi’s zouden onttronen en dat een compromisvrede een nieuw machtsevenwicht mogelijk zou maken. In dat licht kan België beter neutraal blijven dan eenvoudigweg de kant van de geallieerden kiezen.

Voor een vertrek naar Londen houdt Vanderpoorten zich enkel beschikbaar, voor zover hem aldaar een concreet perspectief op zijn toekomstige ministerschap wordt aangereikt. Zolang dat ontbreekt, vreest hij met zo’n vertrek de indruk te wekken dat hij puur uit opportunisme de goede kant opzoekt. Daarentegen meent hij wel een blijvende, nuttige rol te kunnen vervullen in niet-bezet Frankrijk, al was het maar om de Belgen aldaar te beschermen tegen de grillen van het Vichyregime.

Achteraf bekeken, blijkt die ingesteldheid uiterst nadelig voor hem uit te vallen. Vanaf de herfst van 1940 is een vertrek enkel nog clandestien mogelijk, langs de riskante ontsnappingsroutes van de Pyreneeën. Bovendien wordt in de loop van 1941 duidelijk dat Vanderpoorten in Londen niet meer welkom is als regeringslid. De geloofwaardigheid van de in Frankrijk gebleven ministers doet vragen rijzen. Ze worden smalend “zievereers” genoemd en krijgen zelfs het verwijt een collaboratiepolitiek te voeren. Onder geallieerde druk vinden Pierlot en zijn collega’s te Londen hun heropname in de regering niet meer opportuun.

Aan de andere kant stelt het Vichyregime alles in het werk om een vertrek van Vanderpoorten te beletten. De Belgische ministers in Frankrijk kunnen immers nog van pas komen bij een verdragsregeling met Duitsland. Net als zijn collega’s wordt Vanderpoorten geschaduwd en krijgt hij een verplichte verblijfplaats opgelegd. Dagelijks moet hij zich melden bij de lokale politie.

Om niet in passiviteit te verzanden, antwoordt Vanderpoorten einde 1941 positief op het voorstel van Pierlot om kinderen uit bezet België een rustkuur in de Franse bergen te laten doorbrengen. Hij neemt het project volop ter harte en dankzij hem kan het  “Werk der Zwakke Kinderen”, met zetel te Montauban nabij Toulouse,  een behoorlijke  start nemen.

Pas einde 1942 denkt Vanderpoorten aan een vertrek. De omstandigheden zien er inderdaad hachelijk uit. Als reactie op de geallieerde successen hebben Duitsland en Italië Vichy-Frankrijk bezet. Voortaan kan de Gestapo er aanhoudingen verrichten en zijn de grenscontroles in handen van de Duitse en Italiaanse autoriteiten. Meer in het algemeen voert Duitsland de repressie in de bezette gebieden op.

Vanderpoortens activiteiten zijn als ernstig risico aan te merken. Om te beginnen is er zijn intensieve correspondentie met de regering-Pierlot in verband met de vakanties voor kinderen. De regering in ballingschap is meer en meer in het geallieerde kamp verzeild geraakt. De inlichtingennetten waarmee hij in verbinding staat, worden geïnfiltreerd, waardoor sommige boodschappen in verkeerde handen kunnen zijn beland. Zijn verblijfsverplichting heeft hij herhaaldelijk genegeerd. Overigens, volgens twee van zijn collega’s heeft Vanderpoorten Belgische vluchtelingen aangemoedigd en geholpen die naar Portugal of Groot-Brittannië wilden ontsnappen. Is hij wel altijd voldoende discreet en op zijn hoede voor verklikkers geweest?  

Op 4 januari 1943 is het zover. Drie Gestapo-agenten houden Vanderpoorten aan in Le Grand Gallet. Hij wordt gevangengezet in Lyon en nadien in Fresnes bij Parijs.

Wie zoals Vanderpoorten al wat ouder is en/of gezondheidsproblemen heeft, moet bij zo’n arrestatie het ergste vrezen. Gezien de reputatie van de Duitse gevangenissen en kampen dreigt ze neer te komen op een doodvonnis.

In september 1943 wordt Vanderpoorten overgebracht naar het concentratiekamp van Sachsenhausen, gelegen ten noorden van Berlijn. Hij wordt er ingeschreven onder nummer 71.963 en is een Nacht und Nebel-gevangene. Dat maakt dat zijn familie en vrienden nooit nog iets van hem mogen vernemen.

Tijdens de eerste weken wordt hij in isolement gehouden en daarop volgt, ingevolge de ontberingen die hij inmiddels opgelopen, een verblijf in de ziekenboeg. Daarna kan Vanderpoorten, gelet op zijn expertise in de textiel, als Hilfsarbeiter aan de slag. In juli 1944 zet de kampleiding hem op transport naar Natzweiler, vermoedelijk omdat hij pakjes van de familie heeft ontvangen. Dat transport wordt evenwel afgebroken vanwege de geallieerde bombardementen en Vanderpoorten belandt terug in Sachsenhausen. Daar spendeert hij weer lange tijd in de ziekenafdeling. Hij wordt er vernederd door zijn toezichters en is er getuige van medische experimenten.

In februari 1945 laat de SS Vanderpoorten, net als de andere arbeidsongeschikte gevangenen, weghalen uit Sachsenhausen. Hij komt terecht in Bergen-Belsen. het laatste station voor de zieken en stervenden uit de andere kampen. Hoewel hij erg verzwakt is en te lijden heeft onder dysenterie, probeert Vanderpoorten het moreel van zijn lotgenoten op te krikken. Zo organiseert hij er gymnastiekoefeningen.

De tyfusepidemie die in Bergen-Belsen uitbreekt, krijgt ook Vanderpoorten in haar greep en wordt hem, in combinatie met zijn dysenterie, fataal. Hij overlijdt op 3 april 1945, twaalf dagen voor de bevrijding van het kamp. Zijn laatste woorden gaan naar het vaderland dat hij tot het einde toe heeft gediend en naar zijn vrouw en kinderen. 

Het nieuws van zijn overlijden laat al diegenen die hij in België heeft weten te inspireren, in verslagenheid achter. Ze herinneren zich het hartverscheurende commentaar van Horatio bij het lijk van zijn vriend Hamlet: “Now cracks a noble heart” (“Nu breekt een edel hart”). Nog vele jaren zal Arthur Vanderpoorten een iconische plaats innemen bij hen, die naar de woorden van zijn zoon Herman, “de vrijheid en de democratie liefhebben”.