De bronnen

Films en tv-series verbeelden vaak de snelle en chaotische terugtocht van de Duitse bezetter, die inderhaast haar archieven vernietigt. De Duitse bestuurders reppen zich om hun materiaal te verzamelen, stapels papier in brand te steken waarbij snippers dramatisch door de lucht dwarrelen. Dit beeld doet vermoeden dat er slechts weinig archiefbronnen uit WWII zijn overgeleverd. Maar niets is minder waar. Van de meeste aspecten van de Duitse bezetting en de directe naoorlogse periode zijn in verschillende archiefdepots in het land sporen terug te vinden. De komst van de Duitse bezetter en de bevrijding vanaf september 1944 genereert immers net een grote stroom aan documenten, omdat o.m. het Duitse militaire bestuur naast de reeds bestaande structuren eigen instellingen opricht, vaak met een zeer bureaucratische werking en een hoge papierberg tot gevolg. Hoe vind je daar je weg in terug?

Studie- en Documentatiecentrum Oorlog en Hedendaagse Maatschappij

Al meer dan 50 jaar is het Studie- en Documentatiecentrum Oorlog en Hedendaagse Maatschappij (CegeSoma - Rijksarchief België) dé plaats voor historisch onderzoek naar WWII in België: Studie- en Documentatiecentrum Oorlog en Hedendaagse Maatschappij (CegeSoma) - www.cegesoma.be

De Algemene Rijkspolitie (ARP)

Volgens het credo dat je het geld moet halen waar het zit en dan vooral bij diegenen die van de bezetting hadden geprofiteerd om goede zaken te doen, mikte de Belgische overheid op de afroming van de oorlogswinsten. Eén van de nieuwe belastingen die dit beleid voortbracht, was de belasting op het kapitaal. De Algemene Rijkspolitie (ARP) is tijdens WO II hét zenuwcentrum van de Belgische politiediensten. Ze ontvangt van de rijkswacht en politie pv’s over sabotagedaden, aanslagen, verspreiding van vlugschriften en sluikpers, gewapende overvallen, politieke meetings, stakingen, betogingen van vrouwen tegen de levensduurte, enz. Slechts 12.000 van de 50.000 pv’s bleven bewaard maar die zijn wel online raadpleegbaar op de website van het Rijksarchief.

Radio Bruxelles - Zender Brussel

In oorlogstijd is de radio een doeltreffend communicatiemiddel. In de leeszaal van het CegeSoma kunnen de radioprogramma's die de Duitsers tijdens de Tweede Wereldoorlog via Radio Bruxelles (https://www.cegesoma.be/docs/i...) - Zender Brussel (https://www.cegesoma.be/docs/i...) uitzonden herbeluisterd worden. In het Algemeen Rijksarchief worden de archieven van de BRT en de RTB bewaard waarin de epuratiedossiers over medewerkers van Sender Brüssel te vinden zijn.

Dienst Archief Oorlogsslachtoffers

Het menselijk leed van de Tweede Wereldoorlog is nauwelijks te overschatten. De Dienst Archief Oorlogsslachtoffers van het Rijksarchief beheert circa. 13 strekkende kilometer archief over de geschiedenis van verzet, deportaties en vervolgingen. https://www.arch.be/index.php?...

Hulpinstrumenten

Archiefgidsen zoals ‘Bronnen voor de geschiedenis van de Joden en het Jodendom in België’ (https://arch.arch.be/index.php....), ‘Was opa een nazi? Speuren naar het oorlogsverleden’ of ‘Was opa een held? Speuren naar mannen en vrouwen in het verzet tijdens WOII’ zijn handige hulpinstrumenten om de juiste informatie over de Tweede Wereldoorlog op het spoor te komen.

Het Belgische gerecht

De Belgische rechtbanken blijven functioneren tijdens de bezetting. Zij zien in de loop van de oorlog het aantal strafzaken toenemen, o.m. als gevolg van verslechterde levensomstandigheden: Bronnen van het Belgische gerecht in strafzaken tijdens de Tweede Wereldoorlog

Duitse afdelingen van de Belgische gevangenissen

De Duitse bezetter sluit steeds meer mensen op in de Duitse afdelingen van de Belgische gevangenissen: Bronnen van de strafinrichtingen tijdens de Tweede Wereldoorlog

Provinciebesturen 

De archieven van de provinciebesturen zijn uitermate geschikt voor lokaal onderzoek: Bronnen van het Antwerpse provinciebestuur in de Tweede Wereldoorlog

Gerechtelijke bronnen van de repressie

Na de oorlog wil het overgrote deel van de bevolking gerechtigheid en een strenge bestraffing van collaborateurs. Dat is de taak van de militaire rechtbanken: Gerechtelijke bronnen in het kader van de repressie 

Bronnen van de strafinrichtingen tijdens de repressie

Het na de oorlog opsluiten van collaborateurs vindt plaats in gevangenissen en interneringscentra: Bronnen van de strafinrichtingen tijdens de repressie

Breendonk. Interneringscentrum (1944-1946)

Tijdens de oorlog sluit de Sipo-SD verzetslui op in het fort van Breendonk. Na de oorlog fungeert het als interneringskamp: Breendonk. Interneringscentrum (1944-1946)

Foto als bron

Tijdens de oorlog is volop gefotografeerd, soms illegaal, soms gebruikt als propagandamateriaal: Oorlog en beelden

De archieven van het persagentschap Sipho (Service International Photographique) bestaan uit ongeveer 250 000 foto’s en enkele meters papieren archief. Alle foto’s zijn vandaag in digitale vorm toegankelijk via de online catalogus van het CegeSoma/Rijksarchief. https://www.cegesoma.be/nl/het... 

De vermisten

Na de oorlog blijven veel mensen vermist, veelal Joden, maar bv. ook Oostfrontstrijders. Een gerechtelijke verklaring van overlijden is voor nabestaanden nodig om administratief alles geregeld te krijgen: De vermisten

De Universele Verklaring van de Rechten van de Mens en het belang van archief: Archief als wapen tegen straffeloosheid?

Oorlogsschadedossiers

Wiens onroerend goed tijdens de oorlog schade oploopt, kan hiervoor na de oorlog een schadevergoeding aanvragen bij de Belgische overheid. Het Rijksarchief bewaart vandaag circa 800.000 ‘oorlogsschadedossiers’

Vreemdelingendossiers

Het Algemeen Rijksarchief bewaart meer dan twee miljoen individuele vreemdelingendossiers, met o.m. circa 26.000 dossiers van personen van joodse origine die tijdens de Tweede Wereldoorlog werden vervolgd of gedeporteerd. https://search.arch.be/nl/zoek...

Rode Kruis

Het archief van het Rode Kruis belicht de taken van deze hulporganisatie tijdens de oorlog: hulp aan vluchtelingen en burgers die gewond raakten bij bombardementen, beheer van ziekenhuizen, geldinzamelingen, steun aan krijgsgevangenen en weggevoerden, kinderen naar het buitenland of de kolonies helpen vertrekken, opvang van gerepatrieerden of zoeken naar vermisten in Duitsland. In de nasleep van de Tweede Wereldoorlog dienden meer dan 9 miljoen ontheemde personen (Displaced Persons) in Europa te worden gerepatrieerd naar hun thuisland. https://search.arch.be/nl/zoek...

Het Algemeen Rijksarchief bewaart circa 60.000 dossiers inzake erkenningsaanvragen van vluchtelingen uit de onmiddellijke naoorlogse periode en het begin van de Koude Oorlog (1944-ca.1960).

In juli 1940 telt de overheid om en bij de 500.000 werklozen. De Vrijwillige Arbeidsdienst voor Vlaanderen (VAVV) en het Rijksarbeidsambt zijn twee organen die door de Duitsers in het leven werden geroepen om het werkloosheidsprobleem aan te pakken.

Na de Tweede Wereldoorlog moeten duizenden ambtenaren zich verantwoorden voor hun gedrag tijdens de Duitse bezetting. De archieven van NMBS en Regie van Telegrafie en Telefonie (RTT) bevatten duizenden dossiers van onderzoekscommissies belast met de administratieve zuivering. https://www.arch.be/index.php?... https://search.arch.be/nl/zoek...

Om een wildgroei aan liefdadigheidsorganisaties in te dijken wordt Winterhulp opgericht. Na de oorlog kreeg de instelling de naam Nationaal Hulpcomité.

Circa 75 meter archief van het ministerie van Voedselvoorziening geeft zicht op het beleid van de overheid ten aanzien van de voedselbevoorrading en het niet-naleven van de regelgeving rond bevoorrading en prijszetting.

Alle landbouwers of bedrijven actief in landbouw of de voedingssector zijn aangesloten bij de Nationale Landbouw- en Voedingscorporatie (NLVC). Die staat in voor de organisatie van en het toezicht op de rantsoeneringen en de opeisingen van vee en voedsel en telt circa 12.000 personeelsleden.

Het archief van het Commissariaat voor Prijzen en Lonen biedt een inzicht in de moeilijke economische toestand van ons land gedurende de oorlogsjaren omwille van de voortdurende tendens tot stijging van de levensduurte als gevolg van de schaarste van de levensmiddelen.

Het archief van de Orde der Geneesheren en van de Orde der Apothekers illustreert de samenwerking met de bezetter van beide organisaties. Het zijn eerstelijns gesprekspartners met de Duitsers en komen meer en meer in de collaboratiesfeer terecht.

De Achttiendaagse Veldtocht brengt aanzienlijke schade toe aan gebouwen en verkeersinfrastructuur. Daarom richt de Duitse bezetter in 1940 het Commissariaat-generaal voor de Wederopbouw op om wederopbouw centraal te sturen en te coördineren.

De Duitse inval van mei 1940 ontwricht de voedselbevoorrading in België. Om hongersnood te voorkomen, voert de overheid een politiek in van prijszetting en verplichte leveringsquota voor boeren. De controle op de bevoorrading en rantsoenering is toevertrouwd aan het Bestuur der Controlediensten. Het archief maakt het controlebeleid ‘tastbaar’ én kwantificeerbaar.

Volgens het credo dat je het geld moet halen waar het zit en dan vooral bij diegenen die van de bezetting hadden geprofiteerd om goede zaken te doen, mikte de Belgische overheid op de afroming van de oorlogswinsten. Eén van de nieuwe belastingen die dit beleid voortbracht, was de belasting op het kapitaal.

De Algemene Rijkspolitie (ARP) is tijdens WO II hét zenuwcentrum van de Belgische politiediensten. Ze ontvangt van de rijkswacht en politie pv’s over sabotagedaden, aanslagen, verspreiding van vlugschriften en sluikpers, gewapende overvallen, politieke meetings, stakingen, betogingen van vrouwen tegen de levensduurte, enz. Slechts 12.000 van de 50.000 pv’s bleven bewaard maar die zijn wel online raadpleegbaar op de website van het Rijksarchief.

In oorlogstijd is de radio een doeltreffend communicatiemiddel. In de leeszaal van het CegeSoma kunnen de radioprogramma's die de Duitsers tijdens de Tweede Wereldoorlog via Radio Bruxelles - Zender Brussel uitzonden herbeluisterd worden. In het Algemeen Rijksarchief worden de archieven van de BRT en de RTB bewaard waarin de epuratiedossiers over medewerkers van Sender Brüssel te vinden zijn.

Bronnen

Clandestiene en gecensureerde oorlogspers https://warpress.cegesoma.be/ - Oorlogsdagboeken - Netwerk Oorlogsbronne -  Wikibase Verzet

ADVN - Archief van het Koninklijk Paleis - Belgische Weerstanders Museum - Centre des archives du communisme en Belgique (CARCOB) - Centrum voor Historische Documentatie van de Krijgsmacht - Documentatiecentrum van de Historische Dienst van de Federale Politie - Documentatie- en Archiefcentrum van de communistische beweging (DACOB) - Koninklijk Museum van het Leger en de Krijgsgeschiedenis - Liberas. Centrum voor de geschiedenis van het vrije denken en handelen - Rijksarchief - Stads- en Gemeentearchieven

Archives nationales de France - Bundesarchiv-Militärarchiv - Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis - Nationaal Archief (Nederland) - The National Archives of the United Kingdom - The National Archives in Washington, DC

Albert Guislain - Marcel Nyns - Fernand Rigot - Joseph Pholien - Jacques Pirenne - Achille Van Acker - Gaston Eyskens - Albert De Smaele - Hubert Pierlot

Dienst voor Economische Recuperatie - Kabinet van de Eerste Minister Hubert Pierlot - Ministerie van Binnenlandse Zaken (administratieve zuivering, benoeming van burgemeesters, nationale Erkentelijkheidscommissie) - Ministerie van Financiën (Emissiebank, muntsanering, Belasting op het Kapitaal, het Sekwester, Brüsseler Treuhand Gesellschaft) - Nationale Bank van België - Rijkswacht

Unie van Hand- en Geestesarbeiders