Spaak Paul-Henri

Paul-Henri Spaak die afkomstig was uit de Brusselse  “gegoede burgerij” die cultuur en maatschappelijke verantwoordelijkheid hoog in het vaandel droeg, kan beschouwd worden als een heilige koe van de Belgische politiek. Meer dan een volkstribuun met bulderstem, was hij een welbespraakt en overtuigend redenaar die op zijn best was in debatten over bijna verloren of dubbelzinnige zaken. Hij was drie keer Eerste minister en had ook de faam een van de beste kenners te zijn van de international diplomatie die België ooit gehad heeft. Van 1936 tot 1949 was hij inderdaad bijna ononderbroken minister van Buitenlandse zaken. Zijn carrière vertoonde heel wat sprongen en soms brutale breuken; geen wonder tijdens  zo’n lange loopbaan die uiterst links van het links socialisme begon  in de “golden twenties” en die hij beëindigde als wijze oude man, die zich alsnog aansloot bij een opkomende Brusselse federalistische partij . Op zijn oude dag erkende de man zelf dat hij “de reputatie (…) had niet krachtig te zijn. Men zegt dat ik dikwijls de huik naar de wind hang “(Sic !). Toch is dat een beetje kort door de bocht; men vergeet ook dat Spaak dikwijls zelf aankondigde dat hij een andere richting insloeg en dat zijn partij dit lange tijd volens nolens bekrachtigde.

Meer dan ooit werd hij het « enfant terrible » van het socialisme van de klassenstrijd toen hij met Albert Marteaux en de jonge Walter Dauge een nieuw strijdblad lanceerde, L’Action socialiste. Het werd de spreekbuis van de linkervleugel van de B.W.P. en verdedigde de algemene staking, een principieel antifascisme maar ook – en dat was nieuw! – een « autoritaire democratie ». In hoofde van Spaak ging het daarbij om een eindelijk efficiënt geworden democratie die snel hervormingen zou kunnen doorvoeren om uit het moeras van de grote depressie te geraken … Die gespierde verklaringen beletten niet dat Spaak de tijdsgeest begrepen had . Nadat de B.W.P. in december 1933 het “Plan van de Arbeid” van Hendrik De Man had aanvaard, ging Spaak in juli 1934 aarzelend mee met het idee van een socialistische regeringsdeelname “volgens de richtlijnen van het plan”.

Een paar maanden later werd hij in de ploeg Van Zeeland I (1935-1936) voor het eerst minister en kreeg de portefeuille P.T.T. en Verkeerswezen, nadat hij Justitie had geweigerd. Voor zijn deelname had hij twee voorwaarden gesteld: stopzetten van de deflatoire politiek en onafhankelijkheid t.a.v. de banken. Het was ook het moment voor een breuk met enkele van zijn “politieke vrienden” van uiterst links. Zijn langzame afglijden naar de rechtervleugel van de socialistische familie tussen 1936 en 1939 zou hier uiteraard de plooien niet gladstrijken. 

Bij de vorming van de regering Van Zeeland II na de verkiezingen van 24 april 1936 werd Paul-Henri Spaak minister van Buitenlandse zaken en Handel, departement dat de te druk bezette Eerste minister niet meer wilde beheren (13 juni 1936). Geholpen (beïnvloed?) door de secretaris-generaal van Buitenlandse zaken Fernand Van Langenhove en door de directeur- generaal van het departement Pierre Van Zuylen zou hij zich erg snel aanpassen aan zijn nieuwe rol en nog wel op spectaculaire wijze. Tijdens een internationale persconferentie op 20 juli 1936 lanceerde hij een “uitsluitend en totaal Belgische“ politiek, gebaseerd op een nieuw geopolitiek “gegeven”: de Belgische diplomatie nam zowel afstand van de na de “Grote oorlog” gesloten allianties (vooral met Frankrijk), als van de bepalingen van het verdrag van Locarno. Deze terugkeer naar een nauwelijks verhuld neutralisme van voor 1914 speelde in de kaart van nazi-Duitsland : het schokte natuurlijk het fragiele verdedigingssysteem van beide westelijke grootmachten. De nieuw ingeslagen weg werd in de ministerraad van 24 oktober 1936 door koning Leopold III als “onafhankelijkheidspolitiek” of politiek van “de handen vrij” plechtig bevestigd. Ze kreeg een comfortabele meerderheid in het parlement. Ondanks alle kritiek en verzet bleef Spaak tot 10 mei 1940 achter de nieuwe politiek staan.

Ongetwijfeld beïnvloed door Hendrik De Man vond Spaak het in 1937 ook nodig zich als “nationale socialist” te profileren. Het was een poging om de christelijke familie gunstig te stemmen en de vijandelijkheid van een door het rexisme verleide middenklasse te neutraliseren.

We weten dat anachronisme een zonde is en we weten ook dat Spaak het “nationale socialisme” enkel zag als een socialisme op zijn Belgisch om met de nadruk op het ”algemeen welzijn” de oude B.W.P. te vervangen; toch was de uitdrukking minstens dubbelzinnig en zeker ongelukkig gekozen, wetend wat voor soort regime er sedert 1933 in Duitsland aan zet was … Maar dat had allemaal weinig belang voor Spaak. Rond dezelfde periode introduceerde hij de jonge katholieke intellectueel Raymond De Becker bij de redactie van L’Indépendance belge, een oude krant op zoek naar een tweede adem. Het leverde hem op 9 februari 1937 een welwillend interview op om de lezers van het officieuze dagblad kond te doen dat hij ongeacht de levensbeschouwelijke verschillen, de toenadering tussen een aantal katholieken en de socialisten van zijn strekking “duurzaam en wenselijk” achtte. Voor zijn meest trouwe volgelingen (zoals De Becker) zou de “Nationale eenheid” via een fusie van de drie traditionele politieke partijen kunnen uitmonden in een soort eenheidspartij in een efficiënte “autoritaire democratie” met het “algemeen nut” als programma … Men vond Spaak ook terug in het « Salon Didier » van een upper class “europeïstisch” echtpaar dat erg neutralistisch was ingesteld en duidelijk een pion in de nazi-diplomatie vormde .

Op 15 mei 1938 volgde hij zijn oom Paul-Emile Janson op als Eerste minister met behoud van de portefeuille van Buitenlandse zaken. Hij was nog geen 40 jaar. Maar vooral: hij was de eerste socialist om het ambt te bekleden, met dien verstande dat men meende te weten dat hij net als De Man op goede voet stond met de Koning. Het had hét moment kunnen zijn om zijn opvatting van de “autoritaire democratie” door te duwen . Zijn regeringsploeg was inderdaad een naar rechts geheroriënteerde tripartite van “nationale eenheid” zonder de goedkeuring van zijn partij maar die – naar de letter van de Grondwet – een parlementaire meerderheid had en discreet gesteund werd door Leopold III. Als gevolg van de gespannen internationale toestand (Spaanse burgeroorlog, Anschluss, de kwestie van de Sudeten) en van interne problemen (De Man volgde hem niet meer en diende zijn ontslag in als minister van Financiën als protest tegen een volgens hem crypto-deflationnaire politiek !) moest Spaak helaas zijn plannen voor een hervorming van de Staat laten vallen. Wat er ook van zij , op binnenlands vlak vertrouwde hij aan zijn intimi toe dat hij “niet meer in de werkelijkheid van de klassenstrijd geloofde” en nam hij de liberale bankier Max-Léo Gérard op in zijn regering. Maar hij poogde ook de Vlaamse publieke opinie voor zich te winnen door bv. aan de Guldensporenviering deel te nemen en door zelfs zo ver te gaan discreet de leider van het Verdinaso, Joris Van Severen, te ontmoeten die op dat moment weliswaar achter een “Groot-Belgische” idee stond, maar toch een overtuigd fascist was… Spaak sprak wel geen letter Nederlands.

Belangrijker : op internationaal vlak stelde hij zich t.a.v. nazi-Duitsland op als een angstig « appeaser » . De « Anschluss » beschouwde hij als een gewoon “voldongen feit” dat “al lang in de lijn der verwachtingen lag” (Le Soir van 17 maart 1938). Ook besliste hij van het Belgisch gezantschap te Berlijn een volwaardige ambassade te maken. Deze scherpe bocht naar rechts resulteerde tussen eind oktober 1938 en medio januari 1939 eveneens in de stilzwijgende erkenning van de Franco-regering in Burgos, tegen de wil in van de meerderheid van de B.W.P. Eind januari 1939 viel de regering over de zaak Martens , de benoeming van een flamingantische ex-“aktivistische” geneesheer uit 14-‘18 in de nieuwe Vlaamse Academie voor Geneeskunde.

Sommigen dachten nu dat de politieke carrière van Spaak gebroken was, zeker nadat zijn partij bij de verkiezingen van 2 april 1939 electoraal afgestraft werd. Maar bij het begin van de Tweede Wereldoorlog en de vorming van een nieuwe coalitie van “Nationale eenheid”, ditmaal o.l.v. de katholiek Hubert Pierlot, vond men hem terug aan het hoofd van “zijn” departement Buitenlandse zaken.